Nöbetçi Eczaneler
(ANKARA) – Savaş çığlığı, diz vuruşları, sert bakışlar ve dil çıkarma hareketleriyle dikkat çeken Haka dansı, sosyal medyada zaman zaman gündem oluyor. Peki, Haka dansı nasıl ortaya çıktı ve kimler tarafından, hangi amaçlarla yapılıyor?
ANKA Haber Ajansı, Haka dansının tarihçesini ve kültürel sahiplik tartışmalarını derledi. Yeni Zelanda’nın yerli halkı olan Maorilere ait geleneksel bir performans Haka’nın kelime anlamı her ne kadar ”dans” olsa da haka yalnızca bir hareketler dizisini ifade etmiyor. Topluluk ruhunu, birlik duygusunu ve direnişi yansıtan köklü bir ritüel olan Haka tarih boyunca Maoriler tarafından düşmanı korkutmak, ölüleri anmak, önemli liderleri onurlandırmak ve toplumsal dayanışmayı pekiştirmek amacıyla icra edildi.
Haka aynı zamanda bir sözlü performans, yani hareketle birlikte ritmik bir metni okuma ya da bağırma biçimi. Her Haka, önceden yazılmış ya da nesilden nesle sözlü olarak aktarılan dizeler eşliğinde yapılır. Bu dizeler genellikle bir kahramanlık öyküsünü, kişisel bir deneyimi, yas tutmayı ya da meydan okumayı anlatır. Bu yüzden performans sırasında aynı zamanda yüksek sesle, senkronize şekilde bağırılır. Bu sesli anlatı, topluluğun ruhunu harekete geçiren ve dinleyiciyi etkileyen temel bileşenlerden biri olarak görülüyor.
En bilinen Haka türü olan ”Ka Mate” (Öleceğim!), 19’uncu yüzyıl başlarında Maori lideri Te Rauparaha tarafından, düşmanlarından kurtuluşunun ardından yazıldı. Bugün en çok Yeni Zelanda rugby takımı All Blacks tarafından sahalarda sergilenen bu versiyon, uluslararası düzeyde de Haka’nın simgesi haline geldi.
Görünürlüğü arttı, bağlamı tartışmalı hale geldi
All Blacks takımının maç öncesi yaptığı haka performansları, bu kültürel geleneğin dünya çapında bilinirliğini artırdı. Ancak bu görünürlük, beraberinde tartışmaları da getirdi. Son yıllarda, Maori olmayan grupların Haka’yı bağlamından kopararak tören, reklam veya eğlence amacıyla kullanmaları, kültürel uygunluk (cultural appropriation) eleştirilerine yol açıyor.
Avustralyalı bazı siyasetçilerin veya öğrencilerin yanlış telaffuzlarla yaptıkları haka performansları, Yeni Zelanda kamuoyunda ciddi tepkilere neden olurken, Yeni Zelanda Kültürel Miras Bakanlığı, Haka gibi geleneksel performansların ticari ya da resmi amaçlarla kullanımında Maori toplumu ile istişare edilmesi gerektiğini vurguluyor. Hükümet de bu mirasın izinsiz kullanılmasını kültürel hak ihlali olarak değerlendiriyor. Türkiye’de de geçen nisan ayında Çanakkale Savaşı’nın 110’uncu yılı törenlerinde ANZAC kolordusunun Gelibolu’daki performansıyla haka yeniden gündeme gelmişti.
Maoriler kimdir?
Yaklaşık bin yıl önce Polinezya’dan bugünkü Yeni Zelanda göç eden yerli halk Maoriler, Te reo Māori adı verilen özgün bir dile ve zengin bir sözlü kültüre sahip. Haka, moko (geleneksel dövme), karakia (dualar) ve marae (topluluk merkezleri) gibi ritüeller, Maoriler için kültürel hafızanın ve kolektif kimliğin taşıyıcıları olarak görülüyor.
Avrupa sömürgeciliği sürecinde, Maoriler topraklarını kaybetmiş, dilleri yasaklanmış ve asimilasyon politikalarına maruz kalmışken 20’inci yüzyılın ortalarına gelindiğinde, Te reo Māori konuşanların sayısı önemli ölçüde düşmüştü. Bugün Maoriler, Yeni Zelanda nüfusunun yaklaşık yüzde 17’sini oluşturuyor ve kültürel haklarını yeniden kazanma mücadelesini sürdürüyor.
Yeni Zelanda’da, geçtiğimiz yıl Meclis’te tartışmalı ”Antlaşma İlkeleri Yasası”nı protesto amacıyla Haka dansı yapan üç Maori Partisi milletvekiline geçici görevden uzaklaştırma cezası verildi. Bu karar, milletvekillerinin ”parlamentoya saygısızlık” ve ”diğer üyeleri yıldırma” gerekçeleriyle alındı. Vekiller maaş alamayacak ve bütçe oturumuna katılamayacak.
Haka ve direnişin sembolü: Hana Te Hemara’nın mirası
Haka gibi geleneksel performanslar yalnızca gösteri değil, Maoriler için kolektif belleğin ve sömürgecilere karşı direnişin de sembolü. 1972 yılında, 22 yaşındaki aktivist Hana Te Hemara, 33 bin imzalı dilekçeyi Yeni Zelanda Parlamentosu’na sunarak Te reo Māori’nin okullarda yeniden öğretilmesi çağrısı yaptı. Bu girişim, Te reo Māori’nin yeniden canlanma sürecini başlatan kültürel uyanışın dönüm noktası kabul ediliyor. Maorilerin kültürel mirasının bir parçası olan Haka da bir dansın ötesinde bir halkın varlığını koruma mücadelesinin yansıması, sesi, tarihi ve kimliği olarak görülüyor.